"Dobry wilk" - dobry reportaż

W czerwcu 2012 roku w ogrodzie zoologicznym w szwedzkim Kolmården doszło do tragedii: Karolina, pracownica ogrodu, została rozszarpana przez stado wilków. O sprawie głośno zrobiło się też w polskich mediach. Dziewczyna opiekowała się zwierzętami, od kiedy były jeszcze szczeniętami, jej wejście na wybieg stanowiło jedną z rutyn w jej pracy. Podczas konferencji prasowej dyrektor zoo wyraził smutek z powodu wypadku, ale podkreślił też obawy, jak zdarzenie wpłynie na „markę wilka” w Szwecji. Lars Berge zastanawia się, co to właściwie znaczy: czy zwierzęta, przyroda traktowane są jak marka, jak produkt? 

W ogrodzie zoologicznym Kolmården od lat 80. trwały projekty, mające na celu socjalizację z wilkami. W ramach projektu pod nazwą Närkontakt Varg, Bliski Kontakt z Wilkiem, opiekunowie poznawali „od szczeniaka” stado wilków.  Wkrótce stało się ogromną atrakcją dla turystów: samo wejście na wybieg i doświadczenie kontaktu z wilkami w ostatnich latach wygenerowało dla parku ponad 8 milionów koron. Takiego bliskiego kontaktu ze zwierzętami doświadczyli m.in. król Szwecji Karol XVI Gustaw, najbardziej znany szwedzki piłkarz Zlatan Ibrahimović, czy aktor Mikael Persbrandt – w jego przypadku miało to związek z przygotowaniami do roli Beorna w filmie Hobbit Petera Jacksona.

Zadeklarowanym celem Bliskiego Kontaktu z Wilkiem była próba zmiany negatywnego stosunku do drapieżnika, który – jak utrzymywali autorzy projektu – wynikał z niewiedzy i strachu. Dlatego wypadek był nie tylko tragedią dla wszystkich uczestników, lecz stał się również kolosalnym marketingowym fiaskiem. Bo jedyny wniosek, który się nasuwa po analizie działalności prowadzonej na wybiegu dla wilków w Kolmården, jest taki, że wilki rzeczywiście są niebezpieczne. Jak się okazało, to drapieżniki, które są w stanie zabić człowieka. Zamiast nadal szukać odpowiedzi na pytanie, kto w drugiej połowie lat siedemdziesiątych ewentualnie wprowadził wilki do szwedzkich lasów, niniejsza opowieść będzie starała się więc dociec, jak i kiedy ludzie zaczęli wchodzić na wybieg dla wilków w Kolmården.

Lars Berge (którego możecie znać jako autora powieści Korponinja) w Dobrym wilku. Tragedii w szwedzkim zoo (szwedzki tytuł Vargatacken znaczy dosłownie "Wilczy atak") postanawia zbadać, jak w Kolmården mogło dojść do tragedii. Sprawa długo pozostawała nierozwiązaną zagadką, choć zapadł wyrok wskazujący na winę ówczesnego dyrektora ogrodu zoologicznego. Berge przedstawia sprawę w znacznie szerszej perspektywie. Śledzi nie tylko sprawę tragedii z 2012 roku, ale zastanawia się nad tym, co o ludziach w ogóle mówi organizowanie tego typu atrakcji, przeprowadzenie takich eksperymentalnych projektów z udziałem zwierząt. Zwraca uwagę na to, że kontakt człowieka z dziką przyrodą i dzikimi zwierzętami to właściwie cała historia skomplikowanych relacji.

Nasze dzieci nieustannie oglądają zwierzęta pod postacią uroczych rysunkowych stworzeń i miękkich pluszowych zabawek. My z kolei wpłacamy pieniądze na Światowy Fundusz na rzecz Przyrody i przejmujemy się losem zagrożonych gatunków. Zwłaszcza tych, które ładnie wyglądają na zdjęciach. Tymczasem prawdziwe, żywe zwierzęta, które oddychają i krwawią jak my, zniknęły z naszych oczu. Konsumujemy więcej mięsa niż kiedykolwiek, lecz masowa rzeź odbywa się w anonimowych obiektach w bezpiecznej odległości od nas.

Choć Berge opisuje przede wszystkim tragiczny wypadek w Szwecji, odwołuje się często do innych kontrowersyjnych historii, które obiegły serwisy informacyjne na całym świecie: niedźwiadka polarnego z Berlińskiego Ogrodu Zoologicznego, który stał się symbolem-maskotką ochrony zwierząt (szczególnie w czasie, kiedy jeszcze był mały i słodki), goryla Harambe z Cincinnati, zastrzelonego po tym jak kilkuletni chłopiec przeczołgał się pod barierką i spadł na wybieg, czy żyrafy Mariusa z kopenhaskiego zoo – zdrowego, ale „nadwyżkowego” zwierzęcia, którym na oczach odwiedzających nakarmiono drapieżniki. 

W reportażu Larsa Bergego czuć szczerość. Autor często podkreśla, że nie jest ekspertem od wilków, zaznacza swoją perspektywę dziennikarza, prowadzi czytelnika przez swój reporterski research: „wiem, że…”, „skontaktowałem się z…”, „przeczytałem...”. Bardzo dobrze zachowuje równowagę między fragmentami bardziej osobistymi, zwierzeniami, przemyśleniami czy wspomnieniami, a przedstawianiem faktów, referowaniem kolejnych zdarzeń i opinii ekspertów. Co ważne, w jego pisaniu czuć też szacunek wobec bliskich Karoliny, która zginęła w Kolmården – Berge nie szuka sensacji, ale w wyważony sposób dokonuje analizy. Bardzo podobało mi się to, że Berge nie tyle osądza, co zadaje pytania: sobie i czytelnikom.

Dobry wilk to mądry, poruszający i rzetelnie przygotowany reportaż. Przynosi odpowiedź na pytanie, jak mogło dojść do wypadku w Kolmården - historię poznacie w książce, ale już pewnie domyślacie się, że nie chodzi tu o rozważania, czy wilk jest zły czy to może jednak tytułowy "dobry wilk". Ocenić należy raczej człowieka. Choć punktem wyjścia była pojedyncza tragedia w Szwecji, reportaż skłania do myślenia o ludzkiej chęci zdominowania natury, jak również o relacjach z przyrodą i zwierzętami na tym bardziej codziennym, indywidualnym poziomie. Dotyka kwestii ekologii, bliskiego kontaktu z przyrodą - wartości, które w Szwecji są bardzo cenione, z którymi Szwecja kojarzy się też za granicą. Berge skupia się jednak na niewygodnych aspektach związanych z tymi wartościami. 

Rodzina nie rozumiała, dlaczego piszę tę książkę. Próbowałem wytłumaczyć, że w tragicznej śmierci Karoliny dostrzegam jakąś fundamentalną prawdę o ludzkiej kondycji; że nie był to tylko wypadek przy pracy spowodowany błędnymi procedurami bezpieczeństwa, lecz wydarzenie o znacznie większej wadze. Odnoszę wrażenie, że mówi ono o czymś niezwykle charakterystycznym dla Szwecji i o tym, jak sami siebie postrzegamy. W naszym własnym wyobrażeniu o sobie – poza tym, że kochamy przyrodę – jesteśmy postępowym i sprawiedliwym społeczeństwem, które nieustannie zmierza ku nowoczesności. Jesteśmy dumni z tego, że mamy najlepsze programy ochrony zwierząt i najbardziej zaawansowane prawo pracy na świecie. Przez dwieście lat, do czasu ataku w Kolmården, żaden szwedzki obywatel nie został zagryziony przez wilka.

Na koniec - na szwedzkiej okładce książki znajduje się trafne podsumowanie, które chciałabym przytoczyć w luźnym tłumaczeniu, bo moim zdaniem świetnie pokazuje, o czym jest ta książka i dlaczego warto po nią sięgnąć: „To nie jest książka przyrodnicza. To nie jest książka o wilkach w Skandynawii. To opowieść o ludzkości: ludzkiej obsesji, ambicji i chciwości. Ale też o niektórych ludziach, którzy chcą dobrze. Którzy chcą uratować świat. To książka, która opowiada o tym, jak przyroda stała się przemysłem rozrywkowym. Gdzie to, co dzikie, stało się przedmiotem naszych wyobrażeń, naszych wizji dobrego i złego. Wizji, jak powinno być zorganizowane społeczeństwo. To książka o ludzkim pragnieniu kontrolowania natury. Ogrody zoologiczne i to, co się tam dzieje, zdecydowanie pokazują raczej nas, ludzi, niż zwierzęta zamknięte na wybiegach. One bądź co bądź są tylko zwierzętami, podążającymi za instynktem. Ale przede wszystkim to książka o tym, co tak naprawdę wydarzyło się na wybiegu wilków tamtej niedzieli przed sześcioma [siedmioma] laty. I jak mogło do tego dojść.” To książka, o której chce się dyskutować. Jedna z najważniejszych, jakie przeczytałam w ubiegłym roku - dla Vargattacken zarwałam noc.

Lars Berge Dobry wilk. Tragedia w szwedzkim zoo (Vargattacken) 

przeł. Irena Kowadło-Przedmojska 

Czarne 

2019

Premiera książki: 11.09.2019

Dziękuję Wydawnictwu Czarne za możliwość przedpremierowego zapoznania się z polskim przekładem.