Stig Dagerman "Poparzone dziecko"

Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich Wydawnictwa Poznańskiego, ta dawna, niewątpliwie odegrała ogromną rolę w przybliżaniu i promowaniu kultury oraz literatury krajów nordyckich w Polsce. Do tej tradycji wraca odświeżona, nowa Seria Skandynawska, w której ukazują się współczesne głośne tytuły i nagradzani autorzy w doskonałych przekładach. Jako skandynawistkę cieszy mnie również, że Seria wraca też do klasyki. Do tej pory ukazało się wznowienie Pożegnania z Afryką Karen Blixen - z przedmową dr Joanny Cymbrykiewicz, a teraz po raz pierwszy po polsku przeczytać będzie można powieść Poparzone dziecko Stiga Dagermana - z przedmową, którą do wznowienia w Szwecji napisał Per Olov Enquist. Cieszę się więc, że książkę Dagermana mogę postawić na półce obok nowości w Serii Skandynawskiej (ze wspaniałymi okładkami zaprojektowanymi przez Ulę Pągowską), a jednocześnie, że doskonale pasuje też do starszych książek dawnej "serii ze statkiem" (co trochę symbolicznie chciałam pokazać na zdjęciu).

Niepokojący tytuł Poparzone dziecko (szw. Bränt barn) nawiązuje do szwedzkiego powiedzenia Bränt barn skyr elden, które dosłownie oznacza "Poparzone dziecko unika ognia" i możemy je kojarzyć z polskim "Kto się raz sparzył, ten na zimne dmucha". Motto książki brzmi:

To nieprawda, że poparzone dziecko unika ognia. 

Ciągnie je do płomienia jak ćmę do światła. 

Wie, że jeśli się zbliży, znów się poparzy. Mimo to podchodzi bliżej.

Stig Dagerman napisał Poparzone dziecko w 1948 roku. Powieść wprowadza czytelnika w duszną atmosferę rodziny, w której młody Bengt po śmierci ukochanej matki dowiaduje się, że ojciec miał kochankę. Chłopak dochodzi do wniosku, że może polegać tylko na sobie, że tylko on sam siebie nie może zdradzić, staje się podejrzliwy wobec wszystkiego i wszystkich. Ostatecznie jego uczucia przybierają inną postać: sam wikła się w romans z kochanką ojca. Dopiero to daje mu odpocząć - od żałoby po matce, od nienawiści do ojca, od dręczących go snów. 

Bengtem targają wielkie, skrajne uczucia. Rozpaczliwa żałoba po matce i płomienna, gwałtowna miłość. Zazdrość i poczucie zdrady. Wściekłość i wstyd. Uczucia z jednej strony napędzają go do działania, a z drugiej działają destrukcyjne na niego samego i jego relacje z otoczeniem. Jest w tym wszystkim zagubiony i rozdarty, podważa zaufanie wobec bliskich mu ludzi i wobec siebie samego. Choć romans ojca budzi jego obrzydzenie, nienawiść i chęć zemsty, Bengt nie jest w stanie oprzeć się pożądaniu, które obudziła w nim Gun. W tym wszystkim nie do końca jasny wydaje się jego związek z Berit, dziewczyną pełną lęków i wstydu, której nie docenia, często traktuje ją źle, wręcz rani. To miotanie głównego bohatera często podszyte jest strachem. Pojęcie niepokoju często zresztą towarzyszy prozie szwedzkich autorów lat 40.

Bo prawdziwym strachem jest nie móc ufać własnym myślom, kiedy są same. Prawdziwy strach to wiedzieć, że własne myśli kłamią, choć sam człowiek jest prawdziwy.

Książka po wydaniu w Szwecji podzieliła krytyków na dwa obozy: jedni się nią zachwycali, drudzy nie zostawili na niej suchej nitki. Niektórzy zarzucali Dagermanowi, że w książce jest zbyt dużo „Edypa, psychoanalizy i Freuda” (to cytat z przedmowy P.O. Enquista). Inni zachwycali się stylem, konstrukcją powieści, głębokością i ostrością analiz bohaterów. Żadna inna książka Dagermana nie wzbudziła takich reakcji i nie została przetłumaczona na tyle języków - została wydana w kilkunastu krajach, zarówno tuż po wydaniu w Szwecji, jak i w ciągu ostatnich kilkunastu lat. Podczas lektury łatwo zresztą zapomnieć, że została napisana prawie 70 lat temu. Trudno ją odłożyć, nawet miotanie się bohaterów i ich działania wydają się wręcz bolesne. 

Styl i język Dagermana są bardzo charakterystyczne. Opisy wydają się "filmowe", przypominają mi najazd i odjazd kamery, zmiany planu. Obrazy zwykłych, codziennych czynności składają się na pretekst do ogólnych refleksji nad życiem i uczuciami, rozpoczynających się słowem "bowiem", "albowiem", "bo". 

Jeśli się pragnie, by ktoś cię kochał, nie powinno się go prosić o sprawdzenie, czy "rzeczywiście" tak jest. Bo kiedy przychodzi co do czego, bardzo niewiele robimy "rzeczywiście". Gdyby sprawdzić bardzo głęboko, zauważymy, że ciężarek nigdy nie sięga dna. Wtedy człowiek zaczyna się bać własnej głębi. Ale prawdziwie zaczyna się bać dopiero, gdy zrozumie, że inną nazwą głębi jest pustka.

Proza Dagermana jest przede wszystkim bardzo rytmiczna, krytycy często zwracają uwagę na staccato zdań, a polski czytelnik pewnie zareaguje na liczne powtórzenia i równoległe konstrukcje. Ta surowość i powtarzalność w pewnym momencie mogą wręcz wydawać się "niewygodne", ale też w powieści ze strony na stronę robi się coraz bardziej gęsto, "duszno" od targających Bengtem emocji, "niewygodne" stają się też układy i relacje  między bohaterami. To właśnie Agneta Pleijel na czwartej stronie okładki nazywa "nerwową, zdesperowaną prozą". 

Warto ją czytać, aż prosi się, by robić to na głos.

Stig Dagerman Poparzone dziecko (Bränt barn)

przeł. Justyna Czechowska

Wydawnictwo Poznańskie

2020